Phú Thọ bảo tồn và phát huy giá trị giống lúa nếp đặc sản Gà gáy, Quạ đen

Nếp Gà gáy và nếp Quạ đen là hai giống lúa đặc sản của Phú Thọ, không chỉ có giá trị nông sinh học mà còn mang ý nghĩa văn hóa tâm linh sâu sắc. Chỉ khi giữ được hạt giống thuần, mới có thể giữ được hương vị bánh chưng ngày Giỗ Tổ và tiếng gà gáy giữa đồng lúa đất Tổ ngàn năm sau.

Lợi thế từ hai giống lúa bản địa

Phú Thọ là một trong những vùng trồng lúa nếp lâu đời nhất miền Bắc Việt Nam, đặc biệt ở các xã vùng cao người Mường (Thanh Sơn, Tân Sơn) và vùng trung du người Kinh (Hùng Lô, Kim Đức, Vân Cơ, Vĩnh Chân...).

Trong hàng trăm giống lúa nếp địa phương từng tồn tại, hiện chỉ còn rất ít giống thuần chủng được bà con duy trì với diện tích nhỏ (dưới 50 ha/giống). Nếp Gà gáy và nếp Quạ đen là hai đại diện tiêu biểu còn sót lại, gắn bó chặt chẽ với lễ hội Đền Hùng, tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên và ẩm thực dân tộc Mường.

UBND tỉnh Phú Thọ đã phê duyệt đề tài nghiên cứu khoa học cấp tỉnh “Nghiên cứu phục tráng giống lúa nếp Gà gáy và nếp Quạ đen của tỉnh Phú Thọ”. Đây là hai giống lúa nếp đặc sản quý hiếm có giá trị kinh tế và mang bản sắc văn hóa của địa phương. Đề tài do Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Lúa thuần - Viện Cây lương thực và Cây thực phẩm chủ trì thực hiện.

Phó Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Phú Thọ Chu Thị Bích Thuỷ thăm thực tế mô hình thâm canh tại xã Sơn Lương.

Giống lúa nếp Gà gáy là dạng nếp cái hoa vàng biến dị địa phương (còn được gọi là nếp Gà gáy, nếp Tan Đền Hùng) và nếp Quạ đen (còn gọi là nếp Than, nếp Mường đen) là hai giống lúa nếp thuần chủng cổ truyền quý hiếm còn được bảo tồn tại các huyện Thanh Sơn, Tân Sơn, Yên Lập và một phần vùng trung du thấp của tỉnh Phú Thọ.

Qua điều tra thực địa (2022-2025) và phân tích nông sinh học, hai giống lúa này thể hiện khả năng chống chịu sâu bệnh tốt, thích nghi cao với đất đồi gò nghèo dinh dưỡng, thời gian sinh trưởng 145-165 ngày (vụ mùa) và năng suất trung bình 3,8-4,8 tấn/ha. Đặc biệt, chất lượng gạo nếp thơm, dẻo, vị ngọt thanh, tỷ lệ amylose rất thấp (1,2-2,8%), phù hợp làm cốm, bánh chưng, rượu nếp và các sản phẩm truyền thống của người Mường và người Kinh vùng Việt Trì - đất Tổ.

Từ nhiều thập kỷ trước, nếp Gà gáy được gieo trồng tại nhiều xã của huyện Yên Lập (thuộc tỉnh Phú Thọ cũ). Tuy nhiên, qua khảo nghiệm thực tế, chỉ vùng thổ nhưỡng xã Mỹ Lung cho chất lượng gạo ngon nhất.

Nhờ điều kiện tự nhiên đặc hữu, diện tích gieo cấy nếp Gà gáy tại Mỹ Lung liên tục được mở rộng: Năm 2014 chỉ khoảng 30 ha, năm 2019 là 95 ha, năm 2020 là 100 ha, tăng trên 300% so với năm 2014, chiếm khoảng 50% tổng diện tích đất trồng lúa của xã. Năng suất trung bình đạt 3-4 tấn/ha, giá bán gạo từ 45.000-50.000 đồng/kg, đem lại doanh thu trung bình khoảng 90 triệu đồng/ha, cao hơn nhiều so với các giống lúa khác.

Dù giá trị kinh tế cao, nếp Gà gáy vẫn khó mở rộng sang các xã khác do gặp khó khăn về khí hậu, thổ nhưỡng không phù hợp với đặc tính sinh trưởng phát triển của giống lúa.

Nếp Quạ đen cũng là giống lúa bản địa có giá trị hàng hóa cao, hiện được canh tác tại các xã Cự Đồng và Yên Sơn. Từ diện tích thử nghiệm 3 ha vào vụ mùa năm 2020 tại xã Thắng Sơn, đến năm 2023 diện tích đã tăng lên 93,6 ha tại các xã trong vùng.

Giống nếp Quạ đen cũng cho năng suất từ 1,5-1,6 tạ/sào; hạt gạo mềm, dẻo, thơm đặc trưng; giá thành thóc đạt 20.000-25.000 đồng/kg, tương đương 45.000-50.000 đồng/kg gạo thành phẩm. Sau khi trừ chi phí sản xuất khoảng 1,52 triệu đồng/sào, nông dân thu về lợi nhuận trung bình 1,67 triệu đồng/sào.

Bảng so sánh và nhận biết nếp Gà gáy và nếp Quạ đen.

Nếp Gà gáy là nguyên liệu chính làm bánh chưng dâng cúng Giỗ Tổ Hùng Vương hàng năm (đặc biệt là bánh chưng làng Hùng Lô, Kim Đức). Nếp Quạ đen là giống lúa thi của người Mường Thanh Sơn trong lễ hội cầu mùa và cưới hỏi. Hiện nay, cốm Vòng (Hà Nội) truyền thống cũng nhập một phần nếp Gà gáy từ Phú Thọ để giữ hương vị gốc.

Phục tráng nguồn gen quý để nâng giá trị đặc sản địa phương

Dù có nhiều ưu điểm, diện tích gieo trồng, hai giống lúa bản địa đang có xu hướng giảm do thay đổi cơ cấu cây trồng; áp lực cạnh tranh từ các giống lúa mới; thiếu đầu tư về hạ tầng nghiên cứu, bảo tồn nguồn gen; không được chọn lọc và lưu giữ bài bản trong thời gian dài.

Mô hình thâm canh lúa nếp Gà gáy và Quạ đen tại xã Sơn Lương.

Trước thực tế đó, việc thực hiện đề tài “Nghiên cứu phục tráng giống lúa nếp Gà gáy và Quạ đen của tỉnh Phú Thọ” là cần thiết nhằm bảo tồn, lưu giữ và phát triển 2 giống lúa bản địa của tỉnh. Đề tài được triển khai từ tháng 4/2024 - 3/2027 với mục tiêu phục tráng thành công hai giống lúa nếp bản địa, hướng tới bảo tồn nguồn gen quý, đồng thời tăng năng suất, chất lượng và giá trị hàng hóa cho nông dân.

Qua quá trình triển khai, nhóm nghiên cứu đã hoàn thiện 2 quy trình phục tráng siêu nguyên chủng, cùng 4 quy trình kỹ thuật sản xuất giống và thâm canh phù hợp với điều kiện canh tác tại Phú Thọ. Năng suất và hiệu quả kinh tế kỳ vọng tăng tối thiểu 15% so với giống chưa qua phục tráng. Đây là bước tiến quan trọng giúp khôi phục chất lượng nguyên bản của hai giống lúa nếp đặc sản; đồng thời tạo tiền đề xây dựng vùng sản xuất hàng hóa, cấp mã số vùng trồng và từng bước phát triển thương hiệu nông nghiệp đặc sản của địa phương.

Tại các mô hình thâm canh đang triển khai ở xã Sơn Lương, kết quả bước đầu của đề tài được đánh giá cao. Phó Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Phú Thọ Chu Thị Bích Thủy nhấn mạnh: Đây là nhiệm vụ quan trọng nhằm phục tráng nguồn gen quý và đưa nếp Gà gáy, nếp Quạ đen trở thành sản phẩm chủ lực của tỉnh, có mã số vùng trồng, được truy xuất nguồn gốc và phát triển thương hiệu bền vững trên thị trường.

Việc bảo tồn và phát triển giống cây trồng bản địa còn mang ý nghĩa khoa học và giá trị văn hóa, xã hội sâu sắc. Bởi mỗi giống cây trồng đều gắn với đời sống, tập quán canh tác của người dân địa phương. Do đó việc bảo tồn, giữ gìn giống cây nông nghiệp bản địa chính là giữ gìn bản sắc văn hóa của người dân bản địa./.

Theo tạp chí Khoa học và Công nghệ Việt Nam