Đặc sắc lễ hội đất cội nguồn

 Là nơi ra đời của Nhà nước và kinh đô Văn Lang - Kinh đô đầu tiên của nước Việt Nam, Phú Thọ có kho tàng tri thức dân gian phong phú về mỹ thuật, nghề thủ công, y học, ẩm thực... và độc đáo hơn cả là hệ thống các lễ hội truyền thống mang đậm bản sắc văn hóa cội nguồn dân tộc. Lễ hội Phú Thọ mang nhiều yếu tố của lễ hội người Việt nhưng lại mang những sắc thái văn hóa cổ đặc sắc của vùng trung du với nét văn hóa gốc. Với tổng số gần 100 lễ hội trên địa bàn tỉnh trong đó có 47 lễ hội được thường xuyên tổ chức, có những lễ hội tiêu biểu như: Lễ hội Đền Hùng, lễ hội đền Mẫu Âu Cơ, lễ hội phết Hiền Quan, lễ hội làng Hùng Lô, lễ hội trò Trám làng Tứ Xã... mỗi dịp xuân mới đã thu hút hàng chục vạn đến vài triệu lượt người tham gia trẩy hội đất cội nguồn.

Lễ hội rước voi Đào xá. Ảnh: Phương Thanh

Một điều dễ nhận thấy là các lễ hội ở Phú Thọ đều mang đậm nét tiêu biểu của miền vùng và không gian văn hóa tâm linh như lễ hội Trò Trám, lễ hội Tùng Dí, lễ hội rước tiếng hú, lễ hội cướp kén, cướp phết, ném cầu, lễ hội ông Khưu, bà Khưu cùng các lễ hội bơi chải, đâm đuống, đánh trống đồng... Đặc biệt, lễ hội Phú Thọ còn có một biểu hiện văn hóa đặc thù là những hình thức nghi lễ có tiếng hú. Tiếng hú gợi lên sự hoang dã cổ sơ là cách sinh hoạt đặc trưng của vùng trung du, đồi núi và rừng. Người đi rừng hú để tìm nhau, trai gái hú để tỏ tình; người lên nương, người ở làng hú để gọi nhau. Ở xã Hy Cương (Lâm Thao), có lễ hội “Rước tiếng hú” ở đình làng thờ Sơn Tinh và Ngọc Hoa. Tương truyền, mỗi lần Sơn Tinh đưa Ngọc Hoa về thăm vua cha bên núi Nghĩa Lĩnh, khi về núi Tản, Sơn Tinh lại hú để tìm Ngọc Hoa. Phú Thọ còn nổi tiếng về lễ hội vật đầu xuân. Người xưa có câu “Vật là đầu hàng võ”, vật luyện nhiều đức tính: Can đảm, nhanh trí và khỏe mạnh. Ở Phú Thọ có những làng vật truyền thống nổi tiếng như: An Thái, An Đạo (Phù Ninh), Dữu Lâu, Lâu Thượng (Việt Trì). Những người có công với dân với nước, những người khai sơn lập ấp, dựng làng dựng nước cũng được nhân dân tôn thờ và tổ chức các lễ hội tưởng nhớ với nét văn hóa đặc sắc của Phú Thọ như: Hội Phết (Hiền Quan), lễ hội Cầu Trâu, bơi chải Bạch Hạc...

Ngay cả các hèm tục của lễ hội Phú Thọ cũng mang tính địa phương của từng làng xã. Trên vùng đất Tổ Hùng Vương còn thấy nhiều hèm tục độc đáo: Thôn Danh Hựu (xã Cổ Tiết - huyện Tam Nông) vào hội ngày 3 tháng Giêng có tục cướp xôi và đuôi lợn, ai cướp được đuôi lợn thì giáp đăng cai sẽ chuộc bằng 5 miếng thịt thủ. Xã Dị Nậu (huyện Tam Nông) tế Tản Viên mồng 3 tết, thịt lợn bày một mâm 99 miếng, một mâm 42 miếng, cứ một miếng xấp lại một miếng ngửa. Ngoài ra, ở Phú Thọ còn phổ biến hình thức cỗ lễ rất cổ. Đó là  tế thần và ăn cỗ lễ bằng mâm  đan lót lá, mâm bện bằng dây rừng hình rế, hoặc mâm đan tre nứa hình vuông lót lá. Cũng có nơi có hình thức bày cỗ trên lá không cần mâm đan, lá thường là lá chuối, lá ngoã hay lá vai. Lấy ống nứa thay chén để uống rượu, thịt nướng hay luộc phải có một món nửa sống nửa chín hay toàn thịt sống bày vào giữa. Thịt sâu que và ăn bốc, không dùng đũa. Trong hàng chục xã có tục lệ trên có: Xã Gia Thanh (huyện Phù Ninh) vào ngày 3 tháng Giêng, thịt lợn bày vào những chiếc lá vai to như chiếc đĩa, mỗi chiếc lá lại đặt vào những chiếc rế bện bằng dây rừng. Tế lễ xong cả làng cùng nhau ăn uống trên bãi cỏ trước đình; xã Phú Hộ (huyện Phù Ninh) bày cơm lam, rượu mộng, lợn lễ thịt sống trên mâm đan lót lá; xã Cổ Tiết (huyện Tam Nông) bày cỗ lá ăn bốc ngoài trời và dù mưa to vẫn ngồi ăn, không chạy; xã Phù Ninh (huyện Phù Ninh) mổ trâu để tiết sống, tim gan sống, thịt tái bày mỗi mâm thành 9 tầng, mỗi tầng 7 chiếc lá, thịt bầy trên lá, như thế gọi là cỗ "cửu trùng thất diệp"; xã Xuân Quang (huyện Tam Nông) lấy dây rừng bện rế lót lá làm mâm, tế về đêm, tế xong tắt đèn ăn bốc. Các hình thức trong tế lễ và ẩm thực như vậy đã phản ánh và tái hiện qua tín ngưỡng những hình thức sinh hoạt của một xã hội cổ sơ, hẳn là vào thời kỳ bộ lạc nguyên thuỷ, không thể hiểu là sinh hoạt và  lễ nghi của nền văn minh Đại Việt.

Tuy nhiên tiêu biểu nhất, lễ hội Đền Hùng chính là điểm đến của văn hóa khởi nguồn của dân tộc. Lễ hội Đền Hùng và Giỗ Tổ Hùng Vương được tổ chức hàng năm vào ngày mùng 10 tháng 3 âm lịch. Tiết trời tháng 3 mùa xuân thời tiết rất đẹp, trước hội bao giờ cũng có những trận mưa rào đầu hạ có ý nghĩa như là rửa sạch đền trước khi vào hội. Những trận mưa ấy có tác dụng làm cho cây rừng Đền Hùng đã xanh lại càng xanh hơn, không khí trong lành, mát mẻ, dễ chịu làm cho du khách đi dự lễ hội cảm thấy như mình được trở về với thuở hoang sơ thời mở nước. Các thủ tục hành lễ được diễn ra trang nghiêm, trọng thể tại các đền và chùa Thiên Quang trên núi Nghĩa Lĩnh. Phần hội được tổ chức trong một không gian rộng khoảng vài km vuông với nhiều trò chơi dân gian phong phú và hấp dẫn tạo cho lễ hội có không khí tấp nập, náo nhiệt. Vào ngày Giỗ Tổ, nhiều địa phương ở các vùng lân cận có thờ tự vua Hùng, vợ con và các tướng lĩnh của các vua Hùng tổ chức rước kiệu về dự Giỗ Tổ. Ngoài ra còn có nhiều trò diễn, các trò chơi dân gian như đánh trống đồng, đâm đuống, đấu vật, chọi gà, kéo  lửa thổi cơm thi, đánh cờ người…làm cho không khí ngày hội thêm tưng bừng, phấn khởi. Bên cạnh đó, những hoạt động văn hoá, văn nghệ, thể thao hiện đại cũng được tổ chức để phục vụ đồng bào về dự lễ hội, tạo nên màu sắc của lễ hội càng thêm tươi vui, rực rỡ. Tín ngưỡng thờ cúng vua Hùng và tổ chức lễ hội Giỗ Tổ Hùng Vương đã trở thành lễ hội mang tính văn hoá tâm linh lớn nhất ở nước ta. Đến ngày Giỗ Tổ và tổ chức lễ hội, con cháu trên mọi miền Tổ quốc nườm nượp kéo về với tấm lòng thành kính dâng lên Tổ tiên, tỏ lòng biết ơn công lao dựng nước của các vua Hùng và các bậc tiền nhân của dân tộc.

Để đảm bảo bảo tồn, tôn vinh và quảng bá rộng rãi các giá trị di sản văn hóa trên quê hương đất Tổ, đặc biệt là các giá trị văn hóa thời đại Hùng Vương, di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại như: Hát Xoan Phú Thọ, Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương; Ca trù của người Việt,

Sở VH-TT&DL đã xây dựng kế hoạch thực hiện chương trình "Về miền lễ hội cội nguồn dân tộc Việt Nam năm Bính Thân -  2016" với các lễ hội chính gồm: Giỗ Tổ Hùng Vương 2016; lễ hội đường phố; tổ chức Hát Xoan và dân ca Phú Thọ. Ngoài ra Sở còn có hướng dẫn các địa phương tổ chức các lễ hội dân gian đảm bảo trang nghiêm, trọng thể phần lễ, vui tươi, lành mạnh, phong phú về phần hội trên cơ sở bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp, khuyến khích tổ chức các hoạt động văn hóa, văn nghệ dân gian truyền thống đồng thời loại bỏ hoặc thay thế những tập tục không còn phù hợp, những hành vi bạo lực, phản cảm gây bức xúc dư luận xã hội. Theo Ông Phạm Bá Khiêm - Phó Giám đốc Sở VH-TT&DL: Sở đã tăng cường công tác thanh, kiểm tra trước, trong và sau khi tổ chức các lễ hội, nhất là các lễ hội lớn để kịp thời phát hiện ngăn chặn và xử lý nghiêm các vi phạm, đặc biệt là các hành vi lợi dụng di tích, lễ hội để trục lợi, kích động bạo lực, lưu hành kinh doanh văn hóa phẩm trái phép và các hành vi vi phạm pháp luật khác. Với sự vào cuộc và phối hợp chặt chẽ, đồng bộ giữa chính quyền địa phương và các ngành chức năng hứa hẹn sẽ lại có một mùa lễ hội vui tươi, độc đáo mà vẫn đảm bảo an toàn lại về trên miền đất Tổ cội nguồn dân tộc.